Día das Letras Galegas: Francisco Fernández del Riego, un «obreiro» da cultura galega en tempos de represión

Galicia recorda hoxe ao tamén fundador da editorial Galaxia para devolverlle unha parte de todo o que o autor de Vilanova de Lourenzá (1913) fixo pola lingua e a cultura galega. De non ser pola súa labor nos anos de represión franquista, a transición houbera chagado «coa maleta baleira» de cultura de Galicia. A intención de «Don Paco», explica a este diario a súa biógrafa Malores Villanueva, era que, cando caera o réxime, non tiveran pasado corenta anos «de ermo total». Se hoxe o día está adicado a del Riego, non é pola súa labor como autor —destacou nos eidos do ensaio sobre a cultura de Galicia—, senon, máis ben, polo seu incansable traballo como conservador e difusor dos valores galeguistas e da lingua. «Sacrificou a súa figura como autor porque había algo que o movía máis: a causa pola lingua cando todo eran tebras«, resume Villanueva, tamén profesora da USC e autora de 'Francisco Fernández del Riego, un loitador pola idea de Galicia'.

Dende a Real Academia Galega, se todos os 17 de maio son importantes, hoxe, se cabe, máis. «Del Riego é un home fundamental na Academia», di Francisco Díaz-Fierros, académico numerario da institución. Ademais de «ser o pai» do Día das Letras Galegas, «renovou» a RAG durante o seu mandato como presidente, entre o 1997 e o 2001: «Cambiou o seu estilo, a súa dirección e abriuse a moitos xeitos de entender Galicia».

Pero o camiño ata alá non foi nada doado. De feito, foi a súa filosofía o que lle permitiu, pese ás adversidades e represións, seguir con vida: Francisco Fernández del Riego foi, ante todo, un «optimista radical». Conta Villanueva que o editor «viviu circunstancias moi difíciles» durante toda a súa vida. E todo comezou co estalido da Guerra Civil.

Durante os primeiros meses, Del Riego evitou acudir a filas. Claro, sendo de Galicia, do bando franquista. Pero os seus colegas, que fuxían ou renunciaban ir ao frente, caían asasinados, como Alexandre Bóveda ou Ánxel Casal. Del Riego non se exilia, e pese á súa renuncia inicial, non lle quedou máis remedio que ir a loitar. «Era unha guerra que non era a súa»; foron anos moi tristes para 'Don Paco', relata a súa biógrafa. De feito, el foi «un perdedor pese a estar no bando gañador». Dende ese momento, a súa vida foi un continuo compendio de contradicións: «Vai á guerra para salvar a súa vida», e despois, pese a combater no bando sublevado, é sinalado e apartado da súa carreira profesional. Antes do levantamento traballaba como profesor na Universidade de Santiago, pero despois do 39 é imposible para el seguir na capital galega. «Tivo que reinventarse por completo«, e mudouse a Vigo, onde comezou a traballar no despacho de Valentín Paz-Andrade. Aínda que era prácticamente descoñecido na cidade olívica, cada día recibía unha chamada: »¿Tú sabes que estás viviendo con el permiso del enterrador?«.

Incluso máis que escritor, Fernández del Riego foi «un obreiro da cultura galega», ou así el mesmo dicía, según Díaz-Fierros. O académico está dacordo coa definición, pero Villanueva engade: tamén foi un «enxeñeiro» da acción galeguista. Díaz-Fierros, que apenas por uns meses non coincidiu na RAG co homenaxeado, apunta que foi un dos «pioneiros» na defensa do galego. Aínda que nos primeiros anos posteriores á Guerra Civil a actividade fora relativamente menor —vivían un «exilio interior»—, a fundación da editorial Galaxia significou un antes e un despois para a cultura e a lingua. «Foi moi valente e deu un paso á fronte», reivindica a profesora. «Era un home de acción, un activista».

A Guerra Civil truncou drásticamente os avances no eido da cultura galega na época da República. Con Galaxia, Fernández del Riego e Xaime Isla propóñense restaurar aquel proceso interrompido. Nos primeiros dez anos (50-60) escrituráronse 400 accións da editorial e se converteu nun lugar de encontro do galeguismo que quedara «fagocitado e desconectado despois da guerra». Publicábanse entón, en 1951, uns 2.800 exemplares da 'Antífona da Cantiga', de Ramón Cabanillas, e 1.200 do primeiro número de 'Cadernos Grial'.

Francisco Fernández del Riego foi un dos poucos bastións do galeguismo durante a ditadura. Foi a conexión entre «os vellos», como Castelao ou Otero Pedrayo, coa xente máis moza. «Quería dar un relevo, e que a xente nova tomara consciencia do que era Galicia e o país. Eses rapaces novos nese momento descoñecían todo da cultuar galega: non estaba no ensino, non estaba á vista, nin nas bibliotecas. Non estaba en lugares públicos«, conclúe Villanueva.

Ademais, tamén emprendeu «accións pioneiras» que ninguén máis quería protagonizar. Por exemplo, recorda o académico da RAG, foi guionista dende o lonxe para os programas en galego que emitía a BBC dende Londres, o único resquicio de lingua galega nas ondas. «El dicía 'temos que empezar a asomar as orellas os galeguistas'», e con seguirade que o fixeron.