«Chámome vermello», de Pamuk: Meus son o oriente e o occidente

O espazo-tempo sitúanse no Istambul de finais do século XVI, encaixando a obra nos formatos da novela histórica e máis da detectivesca: sobre o telón de fondo da cidade imperial perennemente cuberta de neve, prodúcese o asasinato dun dos minaturistas do Sultán, que xunto cun pequeno e selecto grupo, estaba a compoñer un «libro segredo» para o soberano. Eis o punto de partida, desnovelado a través dunha escrita de suspense maxistral na que imos debullando as follas con ansia para saber cal dos tres sospeitosos, os miniaturistas e rivais alcumados Bolboreta, Cegoña ou Oliva, foi o asasino do Mestre Elegante. E entretecida con esta pescuda temos as figuras de Negro, secretario e miniaturista que tenta resolver o misterio e casar coa súa amada de mocidade, Shekure, e os diferentes atrancos que obstaculizan a súa relación.

A tal sinopse sería, porén, un espello enganoso da peza que nos ocupa, xa que malia tratarse dun auténtico «page-turner», como din os anglosaxóns, os temas (e teimas da novela) son outros, e van moito máis alá. Podemos mencionar algúns aspectos coma os seguintes:

A arte e a vida: ao longo da novela, imos aprendendo innúmeras cousas dunha arte que para o común dos occidentais é un total descoñecido: a tradición miniaturista persa. Unha tradición exportada do seu lugar natal ao Imperio Otomano, e unha tradición complexa, autónoma, totalmente diferente da europea que nace coa perspectiva renacentista e os seus valores «realistas» e «individualistas». A pintura no mundo islámico vívese en antítese e oposición aos ditados coránicos contra a representación de imaxes, creando unha conciencia culpábel nos artistas e unhas estratexias de au-toxustificación (o debuxo como mera ilustración do texto). O florecemento e as características desta tradición, os seus grandes mestres (coma Bezhad) e imaxes, extraídas da literatura árabe e iraní (Shirin e Khusrau, Laila e Majnún) preséntansenos nun fresco seductor, nos diálogos e discusións filosóficas das personaxes, nas imaxes fundamentais da obra e nas «historias dentro da historia» que, tal matrioshkas rusas, nos levan a escoitar lendas sobre unha arte hoxe distante e desaparecida, mais que impactou profundamente no seu do escritor, que ten confesado que tivo por primeira vocación a pictórica.

Oriente e occidente son tamén parte do debate omnipresente da novela, é que relacionado coa arte miniaturista que comentamos, o final do século XVI asiste á difusión da pintura veneciana na corte otomana, xunto coa admiración, odio, sorpresa e debates que provoca. Un «conflicto de civilizacións» que non fará máis que aumentar no futuro, co progresivo avance científico-técnico de occidente a progresiva subordinación das antano grandes potencias islámicas (incluída a Turquía otomana) ao ronsel da dominación franca. Os problemas históricos deste momento, mais tamén de toda a historia turca, enclavada entre Oriente e Occidente, entre arrebatos occidenta-lizadores e retornos ao islam, son debullados de xeito directo ou indirecto nas páxinas de Chámome Vermello.

Un occidente, porén, ao que Pamuk é de todo agás remiso ou distante. Alén das súas prolongadas estadías no estranxeiro, as páxinas (non biográficas, senón escritas) de Orhan Pamuk denotan o moito e ben que aprendeu da técnica occidental en materia de literatura: «Chámome Vermello» está narrada dun xeito orixinal mediante as técnicas emprestadas dos mestres Faulkner ou Joyce: cada capítulo nárrase en primeira persoa e con diferentes narradores, entre os que figuran obxectos inanimados (unha moneda, un cabalo, unha árbore, un cadáver) ou abstractos (a morte, o diaño).

O estilo é reminiscente das caixas chinesas de Borges, do exotismo posmoderno de Calvino ou Milorad Pavic (anque a diferenza destes, os mundos fabulosos que pinta diante dos nosos ollos son históricamente verificabeis, e non só fillos da súa invención), da metarreferencialidade dun Pynchon, dun Vonnegut, dun John Barth: os personaxes saben que os observamos e dialogan connosco; o oculto asasinado xoguetonamente provócanos a que adiviñemos cal dos minaturistas é, a protagonista feminina rétanos a vela como unha miniatura máis dentro do marco textual que lemos...

Os xogos de espellos e de reflexos son numerosos, e unha das imaxes iconográficas máis habitual do repertorio miniaturista persa (Shirin namórase do Khusrau ao ver un retrato seu) reprodúcese na novela, onde Negro, de rapaz, tenta cunha recreación do tal debuxo namorar (daquela infructuosamente) a Shekure, e onde a imaxe reaparece en numerosas discusións e visionados de libros iluminados dentro da propia novela.

«Chámome Vermello» é unha auténtica delicia que vos entreterá durante longas horas e ao tempo vos fará coñecedores de mundos novos e vellos a un tempo; é un percorrido textual cada día máis necesario en tempos de mediocridade literaria e moral e de pensamento feble: eis unha demostración palpábel de que aínda se poden facer grandes novelas que nos fagan máis felices e ao mesmo tempo máis sabios. E Pamuk ocupa lugar de honor entre os seus forxadores. Coma o deus do Quran, que declara seus «o oriente e o occidente», Pamuk pódese tamén gabar de apertas, nos horizontes da súa escrita, os dous mundos.