DÍA DAS LETRAS GALEGAS
Salvagarda cultural a ritmo de pandeireta
O Día das Letras 2025 recoñece ás cantareiras, tocadoras e pandereteiras de toda a contorna. Elas mantiveron, e manteñen, viva unha parte da tradición oral galega que naceu do enxeño e a creatividade que só se atopa nas aldeas
Non soa un nome, senón moitas voces. Non se celebra unha pluma, senón moitas mans. Desta vez, o Día das Letras Galegas deixa a caligrafía do autor individual para abrazar a forza colectiva das cantareiras, mulleres que fixeron da pandeireta e da palabra unha forma de resistencia cultural. O recoñecemento vai para toda unha comunidade que toma os nomes e apelidos de sete mulleres: Adolfina e Rosa Casás (Cerceda), Eva Castiñeira (Muxía) e as catro Pandereteiras de Mens: Manuela Lema, Teresa García Prieto e Prudencia e Asunción Garrido Ameixenda, orixinarias de Malpica de Bergantiños. E vólveas adalides dunha representación colectiva que trae lembranzas de hai case tres décadas, en 1998, cando se rendera homenaxe á poesía medieval dos trobadores da ría de Vigo. Como aquel ano, a elección deste recoñece a importancia da poesía popular oral que dende sempre acompañou á sociedade galega. Pero, desta vez, a misión é devolverlles a voz ás mulleres que levan dende sempre falando de como se vivía, como se enfadaban e como namoraban os mozos e as mozas das aldeas, que cousas lles gustaba facer e cales non; e as que remataban facendo, ao seu pesar.
A relevancia que tivo e ten este crisol de cantareiras é dobre: elas retratan as paisaxes duns lugares e xeitos de vida, pero tamén coidan dun patrimonio que en moitos lugares ficou esquecido. Di a investigadora Ana Boullón nunha columna que publica este ano a RAG que as mulleres foron figuras claves na creación, preservación e transmisión cultural. Mesmo se non era o que pretendían de xeito consciente, a base de cantar, tocar e bailar configurouse unha colectividade que por décadas invocou a participación de toda a aldea.
Sen ninguén que lles ensinase, cada cal tiña o seu cantar. Moitas veces, as coplas que recitaban inventábanas elas; outras tantas, escoitábanas das vellas da súa aldea e, despois, as cambiaban... e así remataban con repertorios amplísimos, en constante evolución, cheos de enxeño, picardía e retranca. Toda esa creación culminaba nas foliadas, ou seráns: tardes ou veladas nas que unhas e outros reuníanse para interpretar e desfrutar dun repertorio de temas –a miúdo, por iniciativa das mulleres, nos escasos remansos de paz que tiñan sen preocuparse polas tarefas da casa ou pola presenza dos seus maridos– que elas mesmas animaban e adoitaban seren reclamo para a vecindade enteira.
Portadoras do lume
Nese contexto reivindica o Consello da Cultura Galega (CCG), na súa publicación especial 'Agora vou cantar eu', a figura destas mulleres coma 'portadoras do lume'. Porque elas coidaron que a música, o vehículo para a lírica que cantaban, non deixase de soar. Relatan Tereixa Novo, Carmen Vázquez e Pedro Lucas, integrantes de Fuxan os Ventos, no documental 'Se canto é porque quero' –elaborado pola RAG no marco da celebración deste ano– que, nas foliadas, a meirande parte das cantareiras o que de verdade quería era bailar. Pero, claro, o baile precisa de instrumentalidade, e o que seguiu a esa premisa foi cuestión de pura solidariedade. Unhas agarraban as pandeiretas –ou o que tiveran a man– e cantaban mentres outras botaban a danzar cos mozos, a sabendas de que, despois, as quendas se invertirían.
O concerto tiña que se manter vivo, e elas asegurábanse de que así fose, mesmo cando o que tocaba facer non era o que máis lles gustaba. Porén, non era así sempre. Lembran no mesmo documental as Cantareiras e Tocadoras de Cerceda, da Asociación Cultural Raigañas, unha recollida que se fixo en 1990 e foi tremendamente multitudinaria. «Había unha señora que levaba trece anos sen saír da casa. E vinte ou trinta sen tocar a pandeireta (...). Colleuna, comezou a tocar. De feito ensanguentou o coiro, porque é que non parou. Aquela festa durou cinco horas, e estivo tocando todo o tempo».
A propósito disto, para falarmos desta grande transcendencia das cantareiras hai que falar das citadas recollidas: as sesións nas que unha ou máis persoas percorren as aldeas na procura de xente –'informantes'– que represente ante eles estas pezas musicais, de xeito que poidan quedar gravadas e catalogadas. Unha labor documental tremendamente importante, e decisiva na conmemoración deste ano, que fixeron durante décadas profesionais e entusiastas coma Dorothé Schubart e Antón Santamarina. Xuntos, son autores do 'Cancioneiro popular galego', unha das pezas máis representativas –mesmo a que máis, se cadra– do patrimonio das cantareiras desta terra. E corpus non só para unha extensa investigación académica; tamén para o catálogo de partituras e letras que publicou o CCG en aberto este mes, parello ao libro-homenaxe.
Santamarina conta na entrevista que lle fai a RAG que hoxe séguense a facer recollidas, pero en menor medida e con menos facilidade. É certo, recoñece, que a situación mudou: «Cando polos anos 1960 ou 1970 recolliamos 'palabras e cousas' podiamos preguntar a calquera polas partes do carro do muíño ou por oracións para levantar a paletilla ou curar os tirizós; hoxe xa non existen informantes (ou hai que buscalos cun candil)», apunta nunha recente tribuna. Daquelas, e mesmo na década dos 80, non era complicado dar con custodios de vastas enciclopedias mentais de letras, músicas e bailes; «pero os informantes que quedan hoxe xa son escasos e o seu repertorio reducido».
O paso do tempo empobreceu inevitablemente aquel catálogo, nin máis nin menos que pola dificultade de preservar as cantigas cando cada vez menos xente interésase por escoitalas. Afortunadamente, houbo e hai esforzos paralelos para contrarrestar a perda e estas músicas, di o autor, «seguen vivas, aínda que cambiasen os escenarios». Xa non animan fías, segas ou mazas de liño; pero hoxe actualízanse, transmítense e interprétanse, en moitas ocasións, a cargo de profesionais do canto. De feito, e de xeito fascinante para Santamarina, estas líricas e melodías teñen o seu espazo nos conservatorios de ensinanza musical.
Cultivando ascuas
A antropóloga Beatriz Busto, autora tamén do análise que figura na publicación do CCG, reivindica estas creacións coma a expresión pura dunha cultura que é lembrada sen precisar de libros ou rexistros. E dunha memoria que segue viva, non só nas aulas das escolas de música tradicional, tamén nos escenarios nos que actúan rapazas e conxuntos que recollen a testemuña de agrupacións coma as Pandereteiras de Mens; ou mesmo nos discos de artistas contemporáneas que recuperan os seus sons, como Leilía, ou que beben directamente delas, como Mondra.
Busto refírese a aquelas autoras precursoras, dende o máximo respecto, como «poetas analfabetas»: «Malia que esta poida resultar unha definición pouco amable, tenta ser todo o contrario: unha reivindicación, pois a capacidade creativa, a composición, a improvisación, o enxeño e o talento non son patrimonio único daquilo que se escribe, senón que tamén están presentes no ser humano, nas cousas que nada máis se pensan, se contan ou se cantan», expón. Así, a homenaxe deste Día das Letras Galegas non é só unha ollada ao pasado: quere celebrar unha arte que segue a medrar e a cambiar; e tamén a cantarse, tocarse e bailarse. Hoxe, Malpica de Bergantiños –concello natal das Pandereteiras de Mens– é o escenario central do Día das Letras, cunha grande homenaxe que lles ten preparada a RAG no Centro Cívico e Cultural; pero toda Galicia súmase á celebración. Poderase mesmo desfrutar dunha foliada no Auditorio de Galicia, en Santiago, a cargo da asociación Somos Pandereteiras. Ao final, con cada golpe sobre o coiro, con cada voz que entoa unha copla aprendida dunha avoa, aqueles seráns reviven. E, así, a chama segue acesa.
Esta funcionalidad es sólo para suscriptores
Suscribete
Esta funcionalidad es sólo para suscriptores
Suscribete