Xela Arias, a poetisa «cubista» que trae consigo unha reflexión xeracional

Xela abandonou os estudos prematuramente, rebelde ante un sistema que lle ensinaba todo o que ela cría que podía aprender pola súa conta. «A autoaprendizaxe é autogoberno, é autonomía», dixo unha vez. Ese cambio de rumbo fixo que a autora se alonxase do academicismo , das modas do mundo intelectual, e poidera libremente buscar o seu xeito de facer arte. « Era unha muller nova, coa súa chupa de coiro nun mundo de profesores de instituto e universidade» que a vía con «condescendencia paternalista», debuxa Víctor Freixanes, presidente da Real Academia Galega. «Xela construiu o seu propio referente», unha mensaxe «para as novas xeneracións», afirma Bragado.

En 'Denuncia do equilibrio' no ano 86 , reflíctese o seu espíritu de cambio xeneracional. «Non se sentía a gusto estéticamente coa xeración dos 80, moi culturalista, moi basada en aspectos formais. No seu primeiro libro, de feito, o que pretende é subvertir todas estas convencións », afirma Bragado. Así, Xela fala do amor sen tapuxos nen tabúes, e busca unha ruptura formal. « Ela era cubista », porque xogou «coa propia linguaxe retorcendo as palabras , buscándolle as arestas, os picos, alongándoas, creándoas de novo».

Precisamente con Manuel Bragado coincidiu en Edicións Xerais, onde exerceu como tradutora nun momento onde a literatura galega estaba a resucitar e a lingua a reformularse. Pese a ser tan xoven, os autores respectábana, porque tiña un coñecemento detalladísimo da norma, explica o traductor. Gañou ata tres recoñecementos pola súa labor. Foi tamén editora, entre 1990 e 1996, de varias coleccións de Xerais, onde traballou con Víctor Freixanes. Traballar cos textos todos os días, segundo Freixanes, tiña a súa parte negativa: «Había que sacarlle o libro, porque era moi autocrítica. Ela tiña a mentalidade de 'se publico isto, que sexa por algo útil'» .

O seu segundo libro non tivo boa aceptación entre a crítica. ‘Tigres coma cabalos’ tiña 48 poemas, e 48 fotografías de espidos , algún deles da propia Xela, tomadas polo seu entón marido, Xulio Gil. En 1990 , ano da súa publicación, entendeuse como morbo o que en realidade era un diálogo interior, explica Bragado. Ademáis, Freixanes indica que «ela quería establecer un diálogo entre a imaxe e a palabra , e iso era un punto de transgresión».

Nacería Darío, o seu primeiro fillo, no ano 1994 , e froito da súa experiencia materna chegaría Darío a Diario dous anos despois . Unha obra rebosante de amor maternal pero rompedora coa figura de nai que se agardaba . «É moi innovador no tratamento do tema na literatura galega, probablemente é un dos seus libros con maior actualidade », avanza Bragado. Xela educa ao seu fillo dende a liberdade e a autonomía e amósase como unha muller traballadora e pouco ancorada aos roles do momento. É «a maternidade sen grandes imposicións, non vivila dende o control, senon dende a axuda, poñerse a disposición, camiñar xuntos sen influír no devir do outro» explica o propio Darío Gil Arias , protagonista do libro.

Sería en 2003 , ano da súa morte por un súbito ataque ao corazón, cando publicaría a súa obra culme, ‘ Intempériome ’. «É a obra que sintetiza a súa visión do mundo», continúa Bragado. «A idea de que a primeira responsabilidade que ten cada un é rexer a súa vida, e facelo sabendo que a vida á intemperie é dura e provoca feridas». Para Freixanes, «é a obra máis madura. É a Xela que reflexiona consigo mesma e co feito de ser muller».

Baléirateme, agarímate, entrégoteme, mediocratízasteme . Desa obra nace o símbolo da súa poesía: o xogo cos pronomes ata retorcer todos os posibles significados das verbas. «Son poemas moi potentes», asegura Bragado, «Parecen anticipatorios, semella que teñen un punto moi radical, de ver a vida moi descarnada».

É un proxecto inacabado, debido a súa súbita morte. Pero formaba parte dun traballo musical no que misturaba poesía con música e cinema . O proxecto comezárao con Fernando Abreu e é o propio Abreu quen este ano lle puxo punto e final, presentando ‘Vencerse é cousa de se tratar’.

Xela tamén foi mestra. Nun dos institutos nos que deu clase de lingua e literatura, o IES A Sangriña de A Guarda, realizouse durante 10 anos un certame na memoria da súa mestra para alumnos de toda Galicia. «Chamounos a atención que moitos participantes lían a Xela, era para eles un referente» , conta Pilar Carro, diretora por entón de A Sangriña. A propia Xela, como mestra, «tiña unha excelente conexión coa xente nova».

«Nunca tivo adscrición partidaria, pero foi activista sempre , da causa palestina, do medio ambiente, do Prestige. Unhas veces estaba en Monforte recordando a figura de Lois Pereiro, outra vez en Vigo nalgunha asociación veciñal», recorda Bragado.

A Academia elixe en base a dous criterios: «por unha banda», explica Freixanes, búscase « unha obra de calidade » e pola outra, « unha proxección social . Se Carballo Calero era a resistencia do galeguismo despois da guerra civil, Xela é unha muller dos 80, do Vigo da Movida, liberada , que quere alcanzar o seu propio destino e que se reafirma na súa autonomía. A súa escolla era unha reflexión xeracional».